Конески: Кажувања (9)

За осаменоста

За нихилизмот

За човечката смисла

Јас мислам дека не се разликувам тука од другите луѓе. Секој човек е подложен на тоа чувство на осаменост до чувството на напуштеност, па дури и беспомошност. Ибзен рекол така, (човекот е најсилен кога е сам) а други викаат - човек умира сам, што е за мене многу поважно. Спрема тоа, нормално е едно такво чувство да се искажува во поезијата. И, може да кажеме, дека тоа е онаа доза на бесрамност на литературата, за која зборува Толстој, што таа мора да ги открива тие работи кај човека. Мнозина, што се далеку поосамени, молчат за тоа и таа своја осаменост ја носат како животен крст. Ама, еден што стекнал навик на пазар да ги изнесува своите чувства, тој мора за тоа и да говори. И отаде може повремено кај него да се буди и она чувство за бесрамност на литературата.

... Па, добро, луѓето и читаат поезија често пати, ако говориме грубо за употребната вредност на поезијата, таа и се чита затоа - луѓето да видат дека не се само тие осамени, дека не се само тие навредени, не се само тие жртви на некои илузии. Дека и копнежот и маката, па и среќата, ја делат и со други индивиди. Инаку, навистина јас сум склон кон она што можеме да го наречеме песимистичко восприемање на животот. И, доста болезнено. Иако една самодисциплина довела до тоа, јас тоа да не го покажувам многу често, сепак, спаѓам во оние што доста болезнено ги примаат животните ситуации и сум склон да ја чувствувам осаменоста, изолираноста, напуштеноста. И, затоа и дошло тоа до израз во мојата поезија. Во онаа песна за Мајаковски зборувам за таа огромна оддалеченост и од најблиската душа. Тоа е еден израз на таа осаменост на индивидот. Андреевски: Оваа особина кај Вас ја сметате како нешто во составот на Вашата природа или пак е последица на некоја животна ситуација?

Конески: Уште од детските години јас сум бил склон кон едно такво восприемање на животот. Уште од претшколската возраст. Оти, ние малку го потценуваме детето, во смисла на тоа како суди за животните ситуации. И се лажеме во тој поглед. Уште во рани години може кај човека да се развијат овие својства, како својства на неговата природа - да е преостелив, да чувствува некои навреди, да не ги заборава. Сето тоа да ја обременува неговата потсвест и повремено да се буди со оживена болка. Тогаш се говори и за некои трауми што остануваат од детските доживувања. И, тоа оди така постепено. Јас не знам, не сум сигурен, дали кај сите луѓе не е развиена таа способност/ Само знам дека кај некои луѓе е многу развиена таа способност во целост да ја сфаќаат една ситуација, моментално интуитивно да ја осмислуваат, со сите елементи што ја чинат дадената ситуација и во тоа осмислување да доминира, да речеме, често пати, тоа чувство на беспомошност, напуштеност. И, сигурно, има многу такви луѓе со таков опит. А, можеби од тие луѓе се регрутираат оние што сакаат нешто и да кажат за доживувањата, па одат во литературата, во другите уметности и слично.

Андреевски: Тоа е исто и теза во теоријата на литературата. Или, што рекол Његош - без мака се песна не испева.

Конески: Да. Да. На тоа се сведува. Кога се вели „без мака", добро Вие го толкувате, не е во прашање мачноста на работата, ами маката како извор на песната. (Се смее). И, исто, нели - без муке се сабља не сакова. Мислата е дека маката го тера човека да се снабди со сабја, а не дека е мачно сабја да ковеш. И тоа не е лесно, сигурно, ама маката го тера човека да побара сабја.

Андреевски: Но, не се баш ретки моментите кога Вас Ве носи и едно спротивно чувство на песимистичко гледање на светот. Во „Сеизмограф” имате и една таква песна, за премалата кај човека, за немоќта...

Конески: Треба да се совлада премалата.

Андреевски: Чувај се од таква премала, човече,
ти не си роден туку така, води сметка...

Конески: Добро, тоа е заправо, една постојана борба кај човека - да го сочува својот интегритет и да не се предаде на тие рушителски сили. Човекот е секогаш поприште на борбата меѓу доброто и злото...

Андреевски: И во песната „Македонски поети” имате еден таков приод.

Конески: Не треба човек да се предаде на плиток цинизам и нихилизам. Сè може да се негира во животот од таа позиција на циник и нихилист. Сè. Меѓутоа, ние знаеме дека животот претставува вредност и во таа смисла треба да настојуваме, и кога се работи за нашиот сопствен интегритет и за нашата позиција меѓу другите луѓе, треба да настојуваме да го осмислуваме животот. И, јас велам, дека дури и како македонски поети, значи на една многу ранлива позиција, сепак можеме да сметаме дека нашата акција има човечка смисла. Тоа - човечка смисла - покажува за што се работи. Не се работи за натчовеци, нити се работи за нешто што му припаѓа на божество. Се работи за она што човек во животот може да го направи, а сепак на него и на тоа, да не се гледа со презир, со потценување. Има во тоа нешто што мораме да го цениме и тоа е судбина на човека - во своите рамки, во својот формат да дејствува, така да кажам, како една личност што создава простор за духовно дишење и за себеси и за другите.

Андреевски: Голема среќа би било така да размислуваат и така да се однесуваат сите луѓе.

Конески: Тоа е една позиција што,јас мислам, ја држат свесно или несвесно повеќето луѓе. А има некои, за кои народот вели дека им е криво и што се родени. Тие сè можат да потценат, сè можат да омаловажат. Нивната позиција не ја одобрувам. Така, во таа песна „Македонски поети” јас тргам од констатацијата дека тоа е можеби најзалудната работана светот, да бидеш македонски поет, а сепак како два силни бора шумат Рацин и Вапцаров и пак е сè со човешка смисла исполнето. И, во тој поглед може да биде личноста задоволна, ако ја замислуваме како гласноговорник, како да настапува и на Вембли, а не во една така мала средина како што е македонската. За личноста таа човечка смисла е подеднакво голема и овде и во поширокиот свет.

Андреевски: Во таа смисла Вие само условно велите дека е залудна работата на македонскиот поет...

Конески: Залудна е работата на македонскиот поет, затоа што е, имено, ограничена на една сосем мала средина; што се јавува во услови неповолни, тешки, што таа не донесува некаква компензација нити во смисла на публицитет, нити во смисла на не знам ти што. Но, таа не е залудна во оваа друга смисла, за која говорев, дека и во таа ситуација, нели, се исполнува една човечка димензија со содржина. И затоа треба да бидеме задоволни. Мнозина, да речеме, што сакаат да им звучи името на сите меридијани, може да страдаат од тоа. А јас овде велам дека сепак, дури во такви услови, има можност да се внесе една човечка смисла во животот. И дека тоа го постигнуваат луѓе, да речеме, како што се Вапцаров, Рацин. Затоа велам дека тие шумат како силни борови.

За банализирањето, за исказот

И мене ме интересира многу таа тема. Сè уште не сум ја довел до нивото на јасност, за да можам да ја искажам во некој есеј. Слушам песни. Шлагери. Сè што кажуваат за љубовта, сè е како податок точно, а сè ми звучи банално.

Она што можам да заклучам, тоа е дека сепак тоа е еден вид натурализам. Тој вели, да речеме - јас страдам, јас плачам, ти ме остави... Е, изгледа дека поетот треба да каже некако поинаку за да не падне во таков натурализам. Зашто, она што изгледа точен опис на чувствата, всушност до натуралистичка слика го принижува доживувањето. Но, уште не знам во што е тајната тука на поетскиот збор што го дели од баналноста на текстовите на овие шлагери, притоа велам, не на сите. Зашто, има и такви шлагери во кои се избегнала таа баналност. Па има и во народните песни, уште повеќе, некои начини да се избегне баналноста и да се сугерира едно чувство, кое што не се сведува на онаа груба сентименталност, пијано искажување на некои доживувања со зборови што прво ти паднале на памет. Сè е точно прикажано, а сè го принижува чувството. (Се смее).

Тоа ме наведува до идејата дека она што условно можеме да го наречеме начин на кажувањето е едновремено и откривање. А, ако нема такво откривање, ако е начинот на кажувањето излитен, тогаш одиме во баналност. И она што јас го кажувам може да се сведе на тие компоненти што ја сочинуваат содржината на еден банален шлагер. Ама го кажувам на таков начин што и тој како да открива нешто ново, надвор од каталогот на случките. Е, тука има некоја граница што го дели поетскиот збор од натуралистичкиот исказ... Ова што сега го говорев ми се чини дека подобро можам да го објаснам на примерот на науката, на хуманитарните науки. Во оглед за еден писател, за Џинот да речеме, се употребува една сума од реалии, нотирани факти, познати. И, нив ги среќаваме во двата текста, од два автора. Во еден и во друг. Површно речено - па овој вториов ништо не открива ново, сето е познато! Ама тој вториот, ако тоа успеал - истите тие работи ги кажал на таков начин, што е тоа веќе откривање, една нова откривачка димензија се добива. И не останува тоа на нивото на банално редење на факти, како што е тоа, да речеме, често случај, ако минеме на шлагерите, во нивните текстови. Тука е негде тајната. Значи, исказот не е само форма. Исказот во себе ја инкорпорира содржината на таков начин, што тој може да биде заслужен таа да звучи како нова содржина и ново откривање. И во науката и во поезијата. Оние што мислат дека историската наука се содржи во восприемањето на фактите, тие сметаат дека е многу важно кој прв ги регистрирал тие факти. Но тие се лажат. Затоа што истите тие факти може друг да ги подреди така и да ги осмисли така, се еден својствен говор, што самиот начин на нивното излагање да значи откривање. Не е откривањето само ископување, да речеме, нешто до земи, ами откривањето содржи многу повеќе

Љубовта, староста, поезијата

Тоа е една недоволно откриена сфера. Старите биле принудени да молчат, да зачуваат нешто од својот дигнитет и да бидат ценети на соодвтен начин. Викаат дека има многу табу теми. Една од табу темите е оваа, многу подлабока отколку што се другите забрани...Всушност, се прашувам, зошто, главно, поезијата на млади години се пишува? И, одговор наоѓам во тоа - не е што секнува силата на поетскиот исказ кај човека, ами во тоа што секнува смелоста да биде искрен. И, како што често радо го употребувам тој збор - од кукавичлак. (Се смее). Од кукавичлак старите не зборуваат за љубовта. Зашто, тоа е веројатно нешто сосема друго. Ама не знам толку колку што знаат оние на седумдесет и пет години, на осумдесет години. Нели? (Се смее). Затоа и велам, за љубовта - во што ќе се претвориш? Ако ова жилиште било најсовршено, кога сме биле млади, каква е оваа сега деградација, да кажеме, на тој станбен простор за љубовта?! Во ситуација кога силите попуштаат. Кога станува сè појасно она што го рекол Његош - нема веќе бруке од старости. (... се преминува преку тоа, не се гледа така како порано.).

Слушајте, да Ви кажам. Тоа е едно големо прашање. Сега, на пример, е дозволено да употребуваш секакви зборови, да пројавуваш смелост, да речеме, во внесувањето во поезијата зборови за означување на функциите на гениталните органи, да внесуваш псовки. Тоа не е ништо. Тоа за мене не е никаква иновација. Тоа е една обична натуралистичка постапка. И, тоа е само обид да ги фасцинираш малограѓаните, а заправо да ја скриеш вистината. Вистината е многу потрагична. Проштевањето со животот - тоа е една голема тема, трагична. И, таа не може да се скрие со цинизми. Зборувањето за тие теми на таков начин, тоа е само одвратност една. Одвратност. И тоа сè што се пишува такво, тоа ќе пропадне како карактеристика на едно време што ја загадувало природата. Па и тоа е едно загадување на духовниот простор на човека!

Митовите се општочовечки

Митот е форма на општочовечко искажување... Добро. Јас ја знам нашата варијанта на митот, но тие митови не се наши. Тие се општочовечки... (Одземање на силата?). Тоа е присутно сегде, мислам, како идеја. Нема врска дека е тоа карактеристика, да речеме, само на нашата традиција. Меѓутоа, јас го знам во нашата традиција. Од својата баба тоа сум го слушал и толку е тоа мое, да кажам, дотолку носи некои специфики, затоа што јас и паметам како таа го изговарала тоа... Нема ништо посебно, ако сакаме некаква национална ознака да му дадеме. Освен ова што Ви го кажувам. А тоа не е малку. Јас не сум го слушал тоа, да речеме, од некоја баба Англичанка. Нити од некоја баба Американка. Нити од баба Папуанка. Ами сум го слушал од баба Дунавка во Небрегово. Тоа е прво. А друго ништо посебно нема. ( „Кога господ си седеше една вечер и сркаше дробена попара...” - секако таква претстава за господ не би имало во едно друго општество?). Како не? Како не? Во секое општество, да го наречеме традиционално, патријахално, има такви претстави. Не мора со истите зборови да биде изразено. Еве, сега ќе Ви кажам јас. Се интересирав едно време за тоа како се прикажува пеколот во сликарството. Во она наивно сликарство во 19 век. И мене, покојниот Паниќ Суреп, којшто имаше доста увид во тоа црковно сликарство, особено на територијата на Србија, затоа што беше тој директор на Заводот за заштита на спомениците, ми кажа дека во една црква е насликан господ по создавањето на светот. Во Библијата се вели дека седмиот ден се одморал, нели. И, тој е насликан како шумадински селанец, со опинци, со оние чушки. А на очите, за да не му пречи сонцето, шајкарка има ставено. Спрема тоа, ете, тоа е тој господ. Мене страшно ме нервира израз „македонска куќа”. Ме нервира израз „македонска бавча", затоа што такво нешто нема во историска смисла. А „моја куќа” има, „моја бавча” има. И, јас ја доживувам многу поинтимно таа куќа отколку што некој може да си помисли. Само, не ја доживувам во рамките на една апстрактна ознака. Она што многу пати во некои статии се вика „македонска куќа", неа во уште почист вид во Едрене ќе ја најдете. И во Цариград. (Добро, а за песната?).

Исто и за песните. Ама, мелодиите, само малку пошироко да слушате... Нема песната граница. И тоа е израз општопознат, дека песната нема граница. Веројатно ќе чуете и во Ирак такви мелодии. И така натака. Јас не сум за тоа специјалист, ама толку знам дека сето тоа нема граници, во кои ние во некакви учебници национални сакаме да го поставиме.. Но, добро, тоа е друга тема.

Наши традиции во пренесувањето на митовите

Што се однесува до митот, тој е уште поопшт (отколку што е песната), бидејќи тој одговара на одредени фази во развитокот на човекот. На пример, има митови космогониски - како е создаван светот. Тие митови се веќе во Библијата фиксирани, во еврејската традиција. Ние можеме да говориме само за одделни традиции во пренесувањето на митовите. Тие се пошироки. Ги среќаваме истите митови космогониски кај угрофинските племиња и во „Калевала”. Основата на тој спев е еден таков мит. Тоа што се однесува до сфаќањето на светот преку митското мислење.

А што се однесува до една друга работа, што е посуштествена за мене - јас тоа го примам во дадена средина од своите постари луѓе, како дете во едно село, јас и не знам дека е тоа мит. Јас и не знам, не сум свесен. И кога сум ги пишувал овие работи не сум бил свесен дека треба на база на националниот мит да создавам пак нешто национално. Тоа е во мојата крв. Јас нема што да размислувам. Меѓутоа, има такви поети и не со малку звучни имиња, што тоа не го впиле во себе. Бидејќи живееле во поинакви услови, а после допрва преку читањето на Мирчеа Елиаде, стануваат свесни за тоа што е национален мит. Прво, му даваат национален белег. Затоа јас и реагирав против таквото стеснување на митот. А потоа создаваат самите национални митови. А тоа не се воопшто митови. Тоа се конструкции и нови лаги за разгорување на национализмот... Тоа е создавање на база за нешто што е карактеристично за националниот романтизам од 19 век. А не е карактеристично за митското мислење на човештвото, кое е најдревна форма на осмислување на космосот. Нити сум читал јас за митовите, нити сум мислел да создавам нешто од некаков национален мит. Само ми дошло позгодно, затоа што ми било попознато во една традиција локална, Марко Крале да го земам за централна фигура, а не, да речеме, Ахил или Хектор. Или Херакле. Нели?

Фасцинација од анегдотата

Ама, јасно. Особено дете кога ќе слуша. Па, тоа сето го поврзува со објекти географски. Овде бил Марко, овде била таа стерна... Па сето тоа на неговата фантазија влијае. И, иако митот за Атлантида е познат, познат е митот за потопот, позната е опасноста што му грози на човека од водата, - јас во нашата традиција, во својата локална традиција, до чувствувањето на таа гроза сум дошол преку раскажувањето за стерната, што ја градел Марко Крале. А не сум дошол преку митот за потопот, на којшто ме учеле во основна школа, во црковна историја. За мене тоа бил еден расказ. Не повлијаел многу. А, ова, ете, повлијаело. Што сум постигнал, тоа го кажува критиката.

Актуализација на митовите

Митовите кај нас имаат еден конкретен израз. И јазичен и историски. Се сврзуваат со наши локалитети, за личности понекогаш и историски, па пренесени од историјата во митот. Ја лично никогаш не сум го чувствувал во себе она што го декларираат луѓе - гледам по нивните резултати - што воопшто не знаат што е митско мислење. Никогаш тоа не сум го чувствувал како нешто кон кое треба со програма да пристапам. А тие пристапуваат со програма кон активирањето на митовите и ги сведуваат на митови од 19 век. А ова што јас го актуализирам, тоа се оние древни, најстари митови, што во различни историски манифестации дошле кај нас. А ние пак со нова лушпа ги обвиваме, за да ги искажеме со свој јазик своите размислувања, дилеми, тегоби.

Слики: Трајче Јанчевски

Другите делови од „Кажувањата“ можете да ги прочитате на следниве линкови:

Конески: Кажувања (1)

Конески: Кажувања (2)

Конески: Кажувања (3)

Конески: Кажувања (4)

Конески: Кажувања (5)

Конески: Кажувања (6)

Конески: Кажувања (7)

Конески: Кажувања (8)