Најстудениот ден (Едно претчувство...)

Оваа приказна содржи три фрагменти, навидум неповрзани, но кои меѓу себе развиваат силно привлекување што ги става во структурна заемност доволна да создаде некаква, макар и зачетна форма на нарација. Условно ќе ги наречеме: „Планетата на мртвите“, „Домот на срцето“ и „Мартовски снег“, со тоа што последниот фрагмент се состои од два дела. Во основа расказот се темели на претпоставката дека меѓу светот на живите и светот на мртвите нема цврсти граници, дека постепено, со напредувањето на возраста овие граници се топат, а кон крајот на животот сосема се раствораат. Како пример за феноменот погоре ќе ни послужат граничните доживувања на Л. (веројатно од Лазар) – лице од машки пол, жител на голем град, вработен во креативните индустрии со тукушто наполнети 57 години. Неодамна Л. Ја сонувал својата покојна баба, што од долапот на неговата потсвест изнесува неочекувано впечатливи, живи спомени и емоции, претворајќи се во повод за отчет. Оваа баба, всушност, одиграла голема улога во формирањето на Л. како личност; го воспитувала во духот на рационализмот и почитта кон вредностите на хуманизмот, насочувајќи ги неговите први творечки чекори. Но кон крајот на нејзиниот живот рационалната ципа на нејзиното сознание како да пукнала; тврдела дека сѐ почесто ја посетуваат нејзините мртви блиски и пријатели, дури и разговарала со нив. Не само на сон, туку и на јаве. Тогаш Л. сѐ уште стоел на оној брег на животот што е поблиску до почетоците, што се вели до изворите на младоста, и ги разбирал кажувањата на старицата како знак на деменција што сурово надоаѓа. Sидот што го делел од смртта сѐ уште бил цел и цврст и ништо не можело да мине низ него во двете насоки. 17 години подоцна Л. веќе е на другиот брег, далеку од игривиот жубор на изворите, сѐ поблиску до устието, до океанот на бескрајот и до хоризонтот завиен во магли каде што водите на животот и смртта бавно почнуваат да се мешаат. Всушност, Л. не ја сонува баба си првпат. Низ годините таа му се јавува со неодредена цикличност не еднаш, но затоа, пак, во вознемирувачки слични околности. Ситуацијава е следнава: покојницата му се засукала во нозете, а тој ја клоца гневно и се мачи да отскокне. Која вистинска психолошка конструкција се крие зад овој чин тешко дека може да се процени. Секој пат Л. се чувствува шокиран од својата негативна реакција кон својата баба и ги бара причините во вредносниот диктат што таа му го наметнувала во младоста. Диктат од кој потсвесно се обидува да се еманципира. Но, сфаќа дека, всушност, ова објаснување е мошне ограничено, ако не и бетер – себично и лажливо, како оправдание на разгалено дете. А тој всушност одамна не е дете! Можеби драмата е во тоа? Во новиот сон мртвата му се јавува на Л. со сосема нов ишарет. Сега тој ѝ ја држи главата во рацете, ја прегрнува нежно и безутешно липа. На што се должи промената? Ненадејно претчувство за сопствената смртност? Стивнат среде самотијата на прекривките, во мракот на полноќниот час, тој се оддава на посакуваните спекулации, попуштајќи ги уздите на своите мисли што го водат до конкретни идеи, макар сосема нејасни.

Мртвите населуваат невидливи планети кои се движат во сопствена орбита. Тоа не се небесни тела во строгата смисла на зборот, поскоро се точки на недостиг и празнотија, нешто налик на црни дупки што настануваат во мигот на смртта. Своевидни процепи кон натприродното, што и да значи тоа, кои извесно време остануваат активни во зависност од нејасната севкупност на чинители. И сепак Л. сфаќа, не сосема јасно, дека овој феномен е поврзан со делот на емоциите. Енергијата што ова поле ја генерира според својата природа е слична на силите на гравитацијата. „Енергија на срцето“, му текнува интуитивно. Фатени во нејзината мрежа, планетите на мртвите кружат околу нас и повремено се приближуваат до границите на нашиот свет со тоа што влијаат врз нашите сетила и ум. Така точките на недостиг стануваат точки на контакт меѓу двата света. Пркнува оној меѓупростор во кој мртвите и живите се среќаваат и комуницираат меѓу себе преку систем од знаци, форми, емоции. Длабок јазик со универзална структура – јазик што им претходи на јазиците и ги чини сите зборови бескорисни. Л. не е сигурен колку овие размислувања имаат смисла, дали тие не се само игра на неговиот подзаспан мозок? Му се допаѓаат изразите „точки на празнина“, „енергија на срцето“, но дали тоа не се само зборови? Вистината секогаш е некаде отаде зборовите, се сомнева тој, не, со сигурност го знае тоа. Колку што слегуваш подолу по реката на животот, колку поблиску си до нејзиното устие, до магливиот хоризонт, толку појасно го чувствуваш влијанието на мртвите планети. Младоста е веќе само спомен од минатото, а староста – врата кон иднината. Иднина населена со покојници, исткаена од недостаточности и празнини, низ кои наѕира непознатата веселена на оностраното.

Л. чувствува неискажливо олеснување дека најпосле се помирил со духот на својата баба. Тој останува долго до нејзината глава во темната соба. Каква е оваа куќа, како се нашол тука? Нема поим. Баба му лежи на широк одар од даски како згасната гламја, ладна и безживотна. Собата изгледа празна. Едниот ѕид ѝ е лабав како ограда. Од соседната куќа надоаѓа чуден звук. Како некакво животно да снове наваму–натаму, потропнувајќи со копитата, фучи. Л. сфаќа дека тука нема што да бара, а интуицијата му кажува дека не е умно да остане подолго. Си тргнува, макар и со мало чувство на вина зашто ќе треба да ја напушти мртвата. На улицата тој веќе се врти за да ја разгледа подобро куќата: сивкаста, двокатна градба со дрвен чардак, бојосан зелено. Ова не е мојот дом, си вели. Потоа отвора тешка дабова врата со ромбовиден релјеф и веќе се наоѓа во друг дом: простран стан, облеан од мека црвенкаста светлина. Покуќнината е малку старовремска: абажур, овде–онде понекоја чипкаста покривка, сомотен кауч, шкаф, библиотека... Ова исто така не е неговиот дом, но тој претпочита да остане тука, да не се врати во куќана. Седнува на каучот и го сочи погледот во порцеланската фигурина врз шкафот. Таа претставува дервиш со висок фес, што се врти, накривен на страна. Секој дом, му минува низ умот, е привремен, освен домот на срцето. Тој опстојува во сите светови.

Л. се буди, или барем си мисли дека се разбудил. Уште е ноќ. Од радијаторот се разнесува пригушено клокотење. Воздухот во собата е топол. Жена му крај него благо ’рка. Тој станува, ги симнува босите нозе на подот и прави неколку чекори кон големиот француски прозорец што води кон балконот. Надвор врне снег. Паѓа ко крупни партали ткаенина, а небото е млечно бело. Во џебот на пижамата Л. наоѓа малечок фишек со заоблени рабови. Уште не му е сосема јасно за што служи, но инстинктивно го допира до окото и погледнува низ него. И тогаш ја забележува навалицата сиви сенки што наѕираат низ завесата од снегулки. „Мртвите!“ му текнува брзо. Со апаратчево се гледа светот на мртвите. Го симнува за миг цевчето и сенките исчезнуваат – остануваат само снегулките пред млечното небо. Повторно го допира до окото и се појавуваат сивите контури, безбројни како пердуви што лебдат во воздухот по борба со перници. Зошто дошле сите овие мртви? Што сакаат од него? Следниот временски блок целосно му се губи. Л. веќе е во својата кола, цврсто држејќи го воланот. Патот се пробива низ некаква шума. Снегот лепи по предното стакло, а бришачите го отфрлаат настрана со рески движења. Ненадејно на една кривина гумите излизнуваат, колата излетува од патот забивајќи се во провалија. Се лизга надолу и удира во дрво. Воздушното перниче се отвора и го притиска Л. за седиштето. „Беља работа“ си вели со доза на помиреност. Едниот фар на колата продолжува да свети, исто и сијаличките на таблата, греењето работи. Нешто нејасно се појавува на страничното стакло. Валкано бело топчесто лице од кое штркнува морков со прортен врв. Криво гранче наместо уста. Снежниот човек чука со морковот по стаклото. Неговата тенка, вознемирувачка насмевка е последното што го помни Л. И што ќе го помни уште долго.

Жолтото ротационо светло се врти бавно. Дигалката чкрипи. Некој ја забележал колата во провалијата и повикал помош на 112. Л. стои на патот во пижами и по влечки, трепери и гледа како ја извлекуваат колата. Зад него светкаат сини и црвени полициски светла. Се разденува, Л. штотуку е тестиран за алкохол и дрога. Чист е. Полицаецот ги впишува податоците во таблетот. Од силната лапавица нема ни трага. По крајот на патот никнале зелени тревки и само понекаде белее по некое снежно островче, остаток од зимата. Л. претпазливо ѕури во провалијата. Снежниот човек исто така го нема. Но и покрај тоа сеќавањето на неговото валкано бело лице испливува за миг. Го полазуваат морници. Полицаецот го загледува од глава до пети и сомничаво ја клати главата: зошто си во пижами? „Брзам на погреб на баба ми“, одговара Л. без многу да размислува. Полицаецот има сини очи и нежни мазни образи под кои се препознава челична цврстина. Шапката кружи околу неговата глава како ореол. „Ах, вели, примете сочувство“. Но кој знае зошто се потсмевнува, а синкавите ириси пламнуваат како горилници на плински шпорет. Л. чувствува дека нешто не е во ред. „Со колку возевте?“, се интересира полицаецот, спремен да запишува. Не памтам, крева рамена Л. Имаше многу снег, гумите излизгаа... „Снег ли, ја крена веѓата овој, каде гледате снег? Подобро смислете нешто друго.“ Л. додава нијанса на нетрпеливост насочена лично кон него. Металната сајла крцка. Задниот дел на колата лека полека ѕирка од провалијата. „Ајде да видиме, продолжува службено полицаецот, кога, всушност, почина баба ви?“ Л. стои како застрелан. И тоа ли не го помните?! Да ја прашаме тогаш вештачката интелигенција. Овој го зема таблетот, ги диктира податоците на Л. и прашува: кога починала бабата на конкретното лице? По неколку секунди од таблетот долетува рамен женски глас: од чија страна? Полицаецот кимнува охрабрувачки. „Од таткова“, мачно одвраќа Л. На тој и тој датум, гласи одговорот. „Боже“, кликнува полицаецот, „па тоа е пред 18 години! Не сметате дека малку доцните?“ Л. молчи. „Каде бевте тогаш?“ „Не сум должен да одговорам“, си мисли Л. И покрај тоа промрморува: „На Родос, на островот Родос...“ „На Родос, бре мајката“, живнува полицаецот. „И како беше?“

Одеднаш Л. се сети на сѐ со крајна прецизност како да било вчера. Куќата е во подножјето на ридот Монте Смит со тераса свртена кон морето. Боцкавите стебла на кактусите и дебелите, остри како сабји листови на агавето. Жолтите цветови на глуварчето прснати по ливадите. Воздухот со мирис на рузмарин. Уште е почетокот на февруари, а пролетта е веќе тука! Во исто време во Софија температурата е -15 степени, воздухот затнат од саѓи и согорени гасови, тротоарите опковани во мраз. Небото го поклопило градот под купола од бетонски облаци. Л. бега на Родос, користејќи го гостопримството на меѓународната уметничка резиденција сместена во споменатата куќа. Бега не само од зимата, туку и од сите животни грижи поврзани со семејството и работата, од мислата за старост и смрт. Сѐ уште е млад талент што ветува и никој не смее да го ограничува. Нека си твори слободно! Но што создал во тој период да го убиеш не може да се сети. Расказ, роман, пиеса, стрип? Ништо! Можеби некакви страници што потоа ги фрлил? Инаку сѐ друго му е ОК. Се шлае низ стариот град на Родос испразнет од туристите. Се шета по долгата плажа. Одвреме-навреме седнува во некоја таверна. Дури и во најстудените денови температурите тука ретко паѓаат под 14 степени. Куќата е речиси празна. Друштво му прават уште тројца меланхолични чудаци од северните држави. По оградата на терасата постојано има наредени чаши со узо и рицина. Л. има чувство како да се нашол во некакво лимбо од спокој и заборав. Неговата единствена грижа е повремено да ги дополнува залихите од алкохол и храна. За таа цел мора да отиде до еден голем супермаркет на другата страна од ридот. Патот ползи среде живописните остатоци од антички храмови потонати во бујно зеленило. Го загледува возрасна Гркинка, облечена во црно, која бере јадливи тревки за салата. Зад кривината има патче што води до малата карпеста црква „Св. Никола“. Л. секогаш застанува тука и поседува во градината, среде саксиите со цвеќиња, огромните фикуси, шимширите и маслините. Вообичаено нема никој. Спокојот и убавината на ова место се восхитувачки; му се чини дека може да остане тука со години, втренчен во пламенот на кандилото што светка од дното на црквата. Иако не е особено побожен, нешто однатре го тера да запали свеќа. И така сѐ додека еден ден не пристигна тажната вест дека баба му починала. Веста не е неочекувана но силата на свршениот чин го исполнува неговото срце со зачудувачка тежина. За миг му текнува да го фати првиот авион и да се врати за погребот. По навика ја проверува температурата во Софија: минус 15 степени. Најниската измерена на овој ден пред не знам колку години! На крајот се откажува од патувањето. Убаво е на островот, не му се прават излишни трошоци, а и искрено, како и со што би можел да помогне? И ете го повторно пред црквата „Св. Никола“, среде јарките пролетни цвеќиња. Вратата е гостопримливо отворена и повторно нема никој. Ја запалува најдебелата свеќа, ја забодува во песокот, на местото одредено за мртвите, воздивнува, шмрка, се прекрстува, прави невешт обид за молитва. Ем му е тажно, ем чувствува таинствено олеснување што сега не е таму во студената и мрачна Софија, пред ковчегот на покојницата, во кој чиниш е положено и целото негово детство. Блиску до влезот е исправена голема икона на архангел Михаил со огромни крилја, златна заштитна одежда и меч. Неговиот лик се сочувал во сознанието на Л. речиси непроменет. И колку што повеќе се загледува во цртите на ангелот толку повеќе му се чини дека наликува на полицаецот што стои пред него. Во срцето му долазува страв и секој мускул на телото како да му замрзнува.

„Чуј!“, му вели ангелот-полицаец. „Не постои такво место на светот каде што можеш да се скриеш од смртта. Тоа сигурно веќе си го сфатил. Душата на баба ти е далеку од тука и пет пари не дава за земските грижи. Но празнината ќе ти остане додека и ти самиот не се претвориш во спомен. Тогаш ние со тебе пак ќе се сретнеме. А сега, оди си со мир!“ Ги шири гигантските крилја и одлетува. Стравот лека полека отстапува од срцето на Л. и тој повторно си доаѓа дома. Жена му уште спие. Нејзината нога се наѕира под покривката – мазна, бела, полна со живот, со умешно изведен француски педикир. Не може да се воздржи да не го допре глуждот. Со допирот таа се размрдува, отвора очи. „Колку е часот?“, мрмори со сонлив, нефокусиран поглед. Тој се загледува во екранот на електронскиот будилник, но батериите се толку слаби што бројките едвај се гледаат. Низ ролетните се лизгаат розови зраци. Одеднаш Л. е обземен од чуден немир. Станува и го отвора прозорецот. Загледува надвор обвиен од свежиот ветрец на утрото. Улицата е сѐ уште пуста, а по целата должина се паркирани автомобили. Погледот му минува по низата покриви и застанува врз добро познатата контура на сопствената кола – таму под светилката каде што си стои веќе цела недела. О, значи сѐ било сон, издишува со олеснување. Се враќа и седнува на креветот. Жена му повторно заспала. Буричка во џебот на пижамата и напипува нешто. Стаклената цевка. Што бара тука? Како минала низ оградата на сонот? По кратко двоумење тој ја насочува кон таванот, примижува со едното око и ѕирка. Над креветот се собрало јато сиви сенки како градоносен облак. Л. панично ја тргнува цевката и неколку минути воопшто не се осмелува да погледне угоре. Тие се тука, помислува, повторно закован од страв. Мртвите секогаш се тука! Отаде кревкиот восхит од денот што надоаѓа. Отаде штедрото изобилство на животот во неговите бескрајни форми. Отаде привидната сигурност на домот. Мртвите, со нивното вечно отсуство.

Слики: Max Klinger (1857-1920)

Превод од бугарски јазик: Дарин Ангеловски

Алек Попов (1966-2024) е автор е на романите „Мисија Лондон“, „Црната кутија“ (и неговата втора верзија: „Црната кутија: кучиња што летаат ниско“), „Сестрите Палавееви во бурата на историјата“, како и на неколку збирки раскази. Познат, преведуван и наградуван и во нашата земја. Почина пред неколку дена.

Извор за расказот: Литературен вестник, 35, 18-24.10.2023.