Традиција или декаденција?

27.06.2015 10:57
Традиција или декаденција?

1.

Знам дека не е упатно човек да се впушта во коментирање на црковни (не верски!) нешта. Зашто нашиве веднаш фрлаат анатеми, клетви, и којзнае што друго од негативниот религиозен арсенал ако некој, не дај Боже, им пререче нешто или напреку ги погледне. Ама, со што уште ќе нè изненадат? Иако зборот изненадат веќе и не е соодветен зашто и со нив свикнавме на секакви марифетлуци, на секакви идиотлуци од најдолен вид, недолични за (наводно) верски лица. Иако мислам дека веќе никој, или само малкумина, сè уште веруваат во нивната вера и верба во нешто. И не е само јогава, и не се само џиповите и не е само раскалашниот начин на живот и не е само тоталната политизација и партизација и на МПЦ како институција и на свештенството како отворени политички агитатори. Сè околу нив еманира лажен сјај, анахроност, необразованост, закоравеност!

Но, тоа е, да речеме, работа на верниците и начинот на нивното справување со тие што им проповедаат морал што самите го немаат. Но, работа на „неверниците“ – како што вообичаено токму свештенството сака да ги нарече оние кои што, демек, не веруваат во нив (како да божем има во што да се верува!) – се сите оние други манифестирани нешта што го загрозуваат животниот простор на сите граѓани, па и на оние кои не веруваат. А го загрозуваат на (пре)многу начини, не само со глупостите што најчесто ги говорат. И прават.

2.

На пример, градбата на нована црква – која што некои сакаат да ја поистоветат со некогашната „Св. Константин и Елена“ – сепак не е религиозна работа. Или барем не е само религиозна, туку е и јавна работа. Иако, како по правило, никој кај нас збор не кажува за тоа. Па дури и „експертите“ за средновековна уметност – на пример академикон како неодамнешен добитник на Климентовата награда – или архитектите, историчарите на уметност итн. Се плашат од анатема, што ли? Или навистина сметаат дека нема што да се каже?

Ама сепак, зборовите на поглаварот на МПЦ дека ќе сме добиеле „ремек-дело“ се недвојбено важна (јавна) работа. Зашто не баш секој ден се добиваат ремек-дела, уште помалку во форма на црква. А кога кон тоа ќе се приклучи и премиерот велејќи „Црквата Св. Константин и Елена била и ќе биде една од најубавите цркви во Скопје и Македонија“, тогаш работите мора да се земат сериозно. Иако, во нашиов случај, навистина станува збор за поединци тотално некомпетентни за тоа што го говорат. А впрочем, барем оние кои еднаш поминале покрај новата „градба“, би се посомневале дека воопшто станува збор за македонска црква!

Велат дека, барем во Македонија, градбата на црква некогаш била празник. И тоа, наводно, не се однесувало само на она „пусто турско“ време. Веројатно се мисли уште на времето на Св. Пантелејмон во Нерези, Св. Климент во Охрид, црквичката во Курбиново, манастирите во Водоча и Вељуса... Или Св. Наум, па дури и Св. Софија, односно целиот (некогашен) Охрид со неговите, повторно велат, триста шеесет и пет цркви. Иако слични приказни се слушаат и за Ерменија, на пример, за Ереван и истите триста шеесет и пет прекрасни цркви, по една за секој ден во годината. Но, од овие многу малку останало. Мораме да им веруваме на збор.

Нашите се сè уште тука. Барем еден добар дел. Па дури и црквите на Андреа Дамјанов заслужувале подеднаква почит како и оние градени во времето на династиите Комнени, Палеолози и други. Имале мерка, вкус, чувство за естетика, за скромната по земни димензии но сепак велика по дух градба, и верба. Токму онака, според Бога горе, и верниците на земјата.

Не знам каде отидоа овие доблести на македонското црковно градителство и на македонската вера. Доблестите на верата – или подобро речено на верниците(?) – се веројатно уште тука, зашто доволно е да се види посетеноста на македонските храмови не само на верските празници. Збунуваат другите нешта.

Некогашната црква „Св. Константин и Елена“

3.

И тука не мислам на актуелното „однесување“ на дел од македонското свештенство, зашто тоа се сепак изолирани случаи, а и не се моја работа. Нив ќе ги „оценуваат“ верниците. И Тој горе.

Мислам повеќе на континуираното, на безмалу трајното – зашто трае веќе долго време – отсуство на должното почитување на македонските градителски традиции, на „експериментирањето“ (иако тоа е сосема неприкладен но прифатлив во друг контекст збор) со вековните архитектонски стојности на македонските цркви и манастири, мислам на недостојното (од сите аспекти, особено верски) расфрлање со богатства и моќ и архитектонски неуверливото горопадење со вертикали и хоризонтали, со непристојната грандоманија несвојствена на верата на овие простори. Еклатантен пример за тоа е токму онаа „градба“ во процес во центарот на Скопје, која што повеќе наликува на парче бетонски метеорит треснат од којзнае која галаксија отколу на македонска црква. И токму таа требала да биде – ремек-дело?! Еклатантни примери од такви размери се среќаваат и низ цела Македонија, како некаков натпревар во грди цркви. Во Скопје пак, дијаметрално спротивните по димензии но рамни по невкусот „црквички“ и „параклиси“, расеани низ скопската спална наречена Аеродром никнуваат ко печурки по дожд.

Кому и за што му требаат такви градби што само глумат верски храмови? Или чинот на осветувањето секоја грдотија ја прави – света? Дали навистина верниците бараат такви монструозни чуда или е (и) тоа само уште еден „бисер“ на неукото свештенство? Или, какви се тоа денешните гревови на народов во споредба со минатите, па заради тоа им се потребни толкави градби? Односно, зарем во она време минато Македонците немале гревови? Или имале, ама биле мали? Затоа ли денес црквите се толку големи? Или можеби димензиите на храмовите биле пропорционални на бројот на верниците, па следствено на тоа и црквите биле помали зашто имало помалку верници? А денес ги има – многу? Не ќе да е баш така. И дали силината на верата и интензитетот на чувствата, или можеби темелната божја вистина се мери според големината на храмот Божји?

4.

Некако, кога и да поминам покрај новата „црква“ во градба, ми паѓа на ум Даниел Либескинд (D. Libeskind), еден од плејадата големи современи архитекти (Еврејски музеј, Берлин; Империјален воен музеј, Манчестер; „Keppel Bay“, Сингапур; „Ground Zero“, Њујорк и секако т.н. Century Spire во Њујорк), кој вели: „Секој проект мора да ја рефлектира уникатноста на местото. Тој мора да биде уникатно скроен според барањата, функционалните барања, просторните и барањата на околината, но на крајот, тоа мора да биде оригинално дело“. И понатаму: „Мојот пристап кон архитектонскиот дизајн е, би рекол, хуманистички пристап. Тој не започнува едноставно со техничките прашања какви материјали ќе употребиме, или за градителските сили што нашиот објект очигледно треба да ги изрази. Тој започнува со прашањето: кои се културните аспекти на архитектурата? Како објектот е обликуван од поезијата, од танцот, од светлината, од астрономијата, од хуманите уметности? Тоа е култура, културата на градот. Така тој мора да инкорпорира навистина нов вид убавина …“

Либескинд не проектирал цркви, но сепак не може да се рече дека неговите зборови не се однесуваат и на црквите – или на конкретната „црква“ во градба – зашто и тие се, пред сè и после сè, архитектонски дела. Каде, како, според што и со што би можеле да ја вклопиме оваа наша актуелна градба во зборовите на Либескинд?

Дали локацијата рефлектира некоја и некаква уникатност според која што таму мораше да има баш – црква? И тоа таква, толкава? Близината со некогашниот католички храм не е соодветен репер зашто, прво, тој не беше со такви димензии, и второ, на него веќе „се налепи“ оној друг монструм што сака да се нарекува Спомен куќа на Мајка Тереза. Која и каква е уникатноста на тој простор за да заслужи таков објект? Од друга страна, познати беа амбициите на духовните татковци да се сместат на централниот Плоштад, блиску до вистинското место на старата истоимена црква („Св. Константин и Елена“), но со дијаметрално различен изглед. Не успеаја, иако некој (неверник?) би рекол дека само уште тие недостасуваа таму. Но, и таа градба што беше планирана за централниот плоштад, онака збиена и нелогично извишена, повеќе наликуваше на некои средновековни црквички во Хрватска (Св. Крст во Нин, Св. Донат во Задар итн.) отколку на оригиналната некогашна црква или пак на какво и да е македонско црковно градителство со верба во сопствените традиции. Новава варијанта, оваа во градба, заради поголемиот простор, веројатно ја размавтала „имагинацијата“ на архитектот, па сега заличува на некои карактеристични руски цркви од 11 и 12 век во Владимир, Киев и Москва, повторно онака тромава, масивна, грда во волуминозноста и несоодветна за локацијата.

Или, понатаму, кои се културните аспекти на ова градба како таква? Споредени со историските и културните аспекти на македонските цркви во минатото, со традицијата на нивната градба, со културните аспекти на комуникацијата на оваа градба со околината односно со просторот околу неа …? Или, како што бара Либескинд, какви се релациите во обликувањето на оваа градба со поезијата, со танцот, со светлината …? Или – сè кај неа е токму спротивното? Сè до едно, од почеток до крај, до „културата на градот“, каде таква „градба“ едноставно – не спаѓа! Ремек дело на грдотијата и декаденцијата!

Или, ако сакаме, ако во многу нешта, особено во световната архитектура – иако и тоа е сосема дискутабилна теза – нема(в)ме релевантна сопствена историја на која што би можеле да се повикаме, која што би можела да ни биде естетски репер, тоа не можеме да го кажеме за црковната архитектура. Зашто црковните градби на тлото на Македонија, од деветтиот век наваму, се вистински бисери (не само) на црковната архитектура, и не само во регионот. Како што тоа е, впрочем, случај и со уметноста. Мислам на средновековната македонска уметност, фрескосликарството и иконописот, кои што беа значајна предлошка за развојот и на современата македонска ликовна уметност по војната. Иако денес од многумина омразената Модерна, којашто на крилјата на авангардните движења само навидум настојчиво расчистуваше со минатото и традицијата, се покажа дека во извесна смисла (и не само) во Македонија традицијата беше еден од важните врутоци на инспирацијата. Ако за првите повоени македонски генерации уметници важеше слоганот за „творечко достигнување на светот“, подеднакво битен момент беше и творечкото надоврзување на традицијата.

Извор: teodosievskiumetnost.wordpress.com

Слични содржини

Јавни простори / Книжевност
Јавни простори / Култура
Јавни простори / Став
Јавни простори / Скопје 1963-2013 / Историја
Јавни простори / Теорија
Јавни простори / Историја

ОкоБоли главаВицФото