Примож Крашовец: Капитализмот можеби може и без човечка работна сила

29.12.2023 01:54

Нашиот соговорник Примож Крашовец е социолог по култура, а од 2014 година на Катедрата за социологија на Филозофскиот факултет во Љубљана предава епистемологија на хуманистички и општествени науки и теорија на идеологија и општествена моќ. Член е на уредништвото на списанието Борец и љубљанската издавачка куќа Софија. Неговите моментални истражувачки интереси се амбивалентната критика на политичката економија за капиталот, теорија и историја на интелигенцијата, новите медиуми, технологиите и капитализмот. Во 2021 година ја објави својата прва книга „Tujost kapitala“.

Вашата оригинална и необична книга зборува за односот на капиталот и технологијата. Како дојдовте до таа тема?

Темата за односот на капиталот и технологијата не само што не е невообичаена, туку дури е и неизбежна во марксистичките теории на капитализмот, со оглед на тоа дека една од најважните карактеристики на капитализмот е токму неговата брза и интензивна технолошка динамика. Од друга страна, повеќето постоечки марксистички теории остануваат на ниво на разгледување на проблемот преку притисокот од конкуренцијата, која на капиталистичките компании им налага константен раст на продуктивноста, а најверодостоен метод за да се постигне тоа се технолошките иновации. За тоа зборува и мојата анализа, но се обидов да отидам и малку подалеку. Благодарение на политичкиот марксизам, односно марксистичката историографија, која во полемиката со теоријата инсистира на конкуренцијата како дистинктивно обележје на капитализмот а не на профитот, дојдов до идеја како да одам понатаму. Основната теза на марксизмот е дека парите, профитот надничарската работа и слично, постојат милениуми пред капитализмот, па за капитализмот всушност можеме да зборуваме дури кога како основен механизам на организацијата е воспоставена конкуренцијата, што се случило во 18-иот век. Истовремено тоа е и периодот на индустриската револуција зашто конкуренцијата е двигател споменатата технолошка динамика на капитализмот. Мојот исчекор е во извртувањето на основната формула на Маркс за капиталот Н (пари) - ПП (процес на производство) - Н' (повеќе пари) во ПП - Н - ПП' (технолошки усовршен процес на производство). Оваа перспектива веќе не е ориентирана кон профитот туку кон конкуренцијата, но е и техноцентрична зашто наместо луѓето и општествено-економските односи во средиштето на анализата ги става машините и технолошката динамика. На тој начин процесот на реална супсумпција не е (само) подредување на процесот на производство на капиталот, туку и изместување на производството, кое се темели на човечкиот труд и општествено-економските односи, во технологијата. Сè останато во книгата заправо произлегува од тоа.

Капитализмот претставува историска пресвртница со оглед на преминот од дисциплински општества во општество на надзор. Што значи тоа?

Капитализмот е историска пресвртница зашто во него за првпат се појавува економската конкуренција, што е во спротивност со системот на привилегии кој постоел пред него. Концептите дисциплина и надзор се поврзани со тоа, но не се економски концепти и доаѓаат од Мишел Фуко и Жил Делез. Поедноставно кажано, дисциплината подразбира технологии на моќта кои поаѓаат од однапред одредени планови и идеални форми на однесување, на кои се подложуваат индивидуалните тела, а девијациите се казнуваат. Тоа е карактеристика на технологијата на власта од стариот поредок. Од друга страна, денешниот надзор е многу „попермисивен“ и не произлегува од нормите за правилно однесување, туку од манипулациите со општествените процеси, какви и да се. На пример, денешното алгоритамско огласување не ја содржи идеалната фигура на потрошувачот или потрошувачкото однесување, туку собира податоци за нашите склоности и преференции, а автоматски анализирајќи големи количини податоци пронаоѓа одредени обрасци и во склад со тоа ги оптимизира стратегиите за целно нудење одредени производи.

Туѓоста на капиталот се гледа во вишокот вредност, продуктивноста, конкуренцијата и технологијата.

Туѓоста на капиталот пред сè е ефект на инверзија на перспективата од антропоцентрична на капиталоцентрична. Кога ќе сфатиме дека не се работи за нас, дека капиталот не постои за да нè искористува, дека е индиферентен кон нас и дека употребата на човечката работна сила од перспектива на капиталот била подеднакво опортунистичка и потенцијално привремена како употребата на рачните алати во раниот капитализам, кои со развојот на модерните индустриски машини се отфрлени.

Знаеме за реалната и формална супсумпција на капиталот. Но вие тој поим го ширите на парите, работната сила и пазарот...

Формалната супсумпција е надворешен однос на капиталот кон процесот на производство, односно ситуација во која формално-правно се менуваат односите, но не и самиот начин на производство, додека реална супсумпција (според Маркс) е кога капиталот одвнатре го контролира самиот процес со воведување индустриски технологии. Тој концепт го проширив не само на превладувањето, туку и на ситуацијата во која технологиите можат да ги надоместат општествените односи. Од таа перспектива сличен процес гледаме во сите области на развој на капитализмот, а не само во производството. Како што занаетската работа со рачен алат не е капиталистичко производство туку производство, ни обичните пари не се капиталистички, туку само пари во привремена капиталистичка употреба додека не се развијат специфични капиталистички облици на пари, кои марксистичките економисти Дик Брајан и Мајкл Раферти ги нарекуваат деривати. Во таа смисла, можеби ни човечката работна сила не е нужна за капитализмот, туку само соодветна, заради физичката неспецијализираност, способноста за апстрактно размислување и симболичка комуникација, па во иднина хипотетички може да биде заменета со вештачката интелигенција. Ни пазарот можеби не е „краен облик“ на капиталистичка комуникација, туку потенцијално може да го замени некоја друга комуникациска технологија.

Имате предвид дека Маркс има две теории за класите? Тврдите дека денес класната борба изумира?

Точно, кај раниот Маркс постои мошне примитивна теорија за класите како општествени групи со одреден културен идентитет, интереси и слично. Како такви, на пример во Комунистичкиот манифест, класите настапуваат како појдовна точка на општествената теорија и теоријата на класната борба. Спротивно на тоа, во Капиталот класите се воведуваат на крајот на третиот том, не како појдовна точка туку како резултат на теоријата на капитализмот. Ако тргнеме од вторава теорија за класите на Маркс, гледаме дека процесите на културна диференцијација и класна поделба во капитализмот се одвојуваат, односно дека постојат општествени групи со специфични културни идентитети, но тоа не се класи. Оттука и конфузијата кога, на пример, социолозите како Пјер Бурдие за овие групи го користат поимот класи. Кога станува збор за изумирањето на класната борба, користев донекаде драматичен и хиперболичен израз за нешто што поумерено би можело да се нарече олабавување на односите на пролетаријатот и капиталот. Нивната заемна врска, која во 20-от век сè уште беше цврста зашто профитот беше поврзан со потрошувачката, во 21-от век станува сè полабава заради процесот на финансијализација - зашто профитите можат да се реализираат во сферата на капиталот без потрошувачката на пролетаријатот, па односнот на сферата на капиталот и пролетаријатот станува сè попрекарен.

Каква е критиката на концептот на идеологијата? Што значи разгледувањето на идеологијата како технологија?

Во поглавјето за идеологијата ја критикувам теоријата на идеологијата на Луј Алтисер, како и теориите кои се создале во тој контекст, како премногу фокусирани на дискурсот и субјектите па со тоа и застарени. Алтисеровата теорија на идеологијата има многу проблеми, но и во најдобар случај таа е повеќе историографска отколку социолошка, односно во поголема мера важи за 19-от и првата половина на 20-от век, во доба кога пишувањето е доминантна медиумска идеологија, па дискурсот за идеологијата сè уште е пресуден. Меѓутоа, во 21-от век капитализмот со дискурсот постапува како и со сите други општествени односи, го надоместува со технологијата, поточно со алгоритми и анализа на големи, комплексни сетови податоци. Дискурсот во овој технолошки систем има занемарлива улога. Ако го земеме веќе споменатиот пример со алгоритамското огласување или кој било друг пример од секојдневната новомедиумска култура како стриминг платформите, дискурсот не настапува како „инпут“ (тоа се трагите на нашето внимание), ни како елемент од анализата на податоците (која е автоматизирана), туку повеќе или помалку како неважен дел од „аутпутот“, како што на Нетфликс со помош на пораката „ако ти се допадна ова, тогаш ќе ти се допадне и ова“ ви нудат филм или серија - дискурсот, односно текстот е присутен зашто за корисниците тоа е разбирлив начин на комуникација, а не заради неговата структурна важност.

Дали новите медиуми и идеологии можат да се сфатат како технологија? Дали тие ја менуваат психичката економија?

Да, новите серии, рекламите, видео спотовите и другите визуелни културни форми кои денес ја имаат улогата која некогаш ја имала текстуалната култура, повеќе не функционираат така што ќе ја шират пропагандата како однапред одредена дискурзивна содржина, туку така што пласираат искуство на одредена атмосфера, која функционира на ниво на афекти и лингвистички медијатизирани рефлексии, како посредувана мисла на некој јазик. Затоа со нас манипулираат на несвесно ниво. Во тој контекст италијанскиот марксист Франко Берарди и јужнокорејскиот филозоф Бјунг-Чул Хан пишуваат за инверзија на несвесното, односно дека несвесното веќе не е нешто скриено, туку е на површината на новомедиумскиот интерфејс. Иако не се сложувам со нивните културно-песимистички заклучоци, односно дека инверзијата на несвесното нужно води во индивидуална и масовна психичка патологија, основната идеја ми е мошне интригантна. Иако за тоа не пишував во книгата, во моментов ја развивам таа идеја во афирмативна насока користејќи примери од размислувањата на Хајнрих фон Клајст за кукларството и филозофијата на техника без техника на Брус Ли, значи примери во кои замената на улогите на свесното и несвесното дава позитивни резултати.

Како го гледате односот на идеологијата и програмирањето?

Во поглавјето за идеологијата го преземав концептот на програмирањето на Вилем Флусер кој е компатибилен со размислувањата на Делез за општеството на надзорот. Имено, ако традиционалната идеологија функционира врз основа на однапред одредени „правилни“ идеи кои ги шири со помош на пропагандни техники - по принципот „масовна еднострана комуникација одозгора“ како што е случај со весниците, телевизијата и радиото - тогаш програмирањето би било „пермисивна“ технологија која не го разликува правилното од неправилното, туку едноставно бележи што го привлекува вниманието на корисниците во однос на она што не ги интересира. Врз основа на тие „обрасци“ на автоматизираната стратегија на маркетингот се оптимизира понудата на културните содржини или предизборните кампањи.

Во книгата пишувате и за ксенокултурата. За што станува збор?

Со ксенокултурата во последното поглавје ги именував примерите на отуѓеноста на капиталот и футуристичката култура. На пример, додека хуманистичката теорија главно е несклона кон тоа, во популарната култура, особено во научната фантастика, можат да се најдат теоретски релевантни согледувања кои не се оптоварени со носталгичниот хуманизам. Да речеме, такви примери се размислувањата на Тед Чанг за крајот на линеарната и почетокот на синхроната свест - според неговата кратка проза „Приказната на твојот живот“ снимен е и популарниот филм „Доаѓање“, потоа идејата на Дон Де Лило за сајберкапиталот во „Космополис“ или пак космичката социологија и теоријата на космичката војна на Лиу Цисин од „Мрачна шума“ и „Крајот на смртта“, како и согледувањата во ограниченоста на човечката субјективност во оригиналниот анимиран филм „Дух во оклоп“.